de kruisberg

Ligging

Aan de noordzijde van Doetinchem

Ontstaan

Een eerste vermelding van dit huis is van 1768

Geschiedenis

De naam van het huis doet vermoeden dat we hier te maken hebben met een van oorsprong geestelijk goed en dat is inderdaad zo; eens stond in de nabijheid het klooster Sion, dat in de troebelen van de Tachtigjarige Oorlog verdween, toen in 1580 stenen van dat klooster voor de versterking van de stadsmuren nodig waren. Het klooster, staande onder de bescherming van de heiligen Agnes en Anthonius, was aanvankelijk gelegen binnen de stadsmuren, maar dat werd in 1470 door de zusters Augustinessen verkocht en buiten de stad werd een nieuw klooster gesticht. Na de Hervorming werden de goederen van dat klooster vervreemd en op een deel der kloostergronden werd een landhuis gebouwd dat de naam Kruisberg ontving.
Wie de bouwer van het tegenwoordige huis is geweest, is niet bekend en evenmin is bekend of dit huis een voorganger gehad heeft. De eerste vermelding van 'de Cruysberg' is van 1768 en toen was eigenaar Jacob Christiaan Maria Evert Albrecht van Heeckeren, heer van Barlham, die in 1771 Geertruid Elisabeth Crommelin huwde. Mogelijk is hij de bouwer van het huis. Hij zal zeker een huis nodig gehad hebben, daar op Barlham in die tijd al geen herenhuis meer stond. Van Heeckeren overleed reeds in 1780 en een tiental jaar later, in 1790, besluit zijn echtgenote zich te ontdoen van het landgoed.
De Kruisberg en het aangrenzende goed Nederheide vonden een nieuwe eigenaar in Adriaan Hendrik baron van Diest en diens echtgenote Adriana Johanna Wilhelmina Bodmer. Hij was militair, maar werd in 1789 aangesteld tot schepen en raad van de stad Doetinchem. En aangezien hij in die buurt woonachtig diende te zijn, werd uitgezien naar een passende behuizing, welk zoeken resulteerde in de aankoop van de Kruisberg.
De familie Van Diest bewoonde De Kruisberg nog maar kort, toen de Fransen werden binnengehaald en men week uit naar Kleef. Tijdens hun afwezigheid is het landhuis in gebruik geweest als hospitaal, want bij bouwwerkzaamheden in 1864 doet men een lugubere ontdekking, zoals de Zutphense courant van 16 maart van dat jaar mededeelt:
'Dezer dagen bezig zijnde om de nodige uitbreiding te geven aan het gebouw op het landgoed 'den Kruisberg' dat zoo als bekend is, wordt ingericht tot gevangenis voor jeugdige veroordeelden, ontdekte men onderscheidene geraamten van lijken: naar het schijnt afkomstig uit de tijd der Franse overheersing, toen dit huis ', bij afwezigheid van den eigenaar, tot hospitaal werd gebezigd.
Wanneer de Fransen vertrokken zijn, betrekken de Van Diest's hun landgoed weer. Door aankoop wordt het vanaf 1818 geregeld uitgebreid totdat het zo'n 160 bunder groot is. Van Diest overleed in 1858: zijn echtgenote was hem al in 1839 voorgegaan. Zijn enige zoon was op tweejarige leeftijd overleden en zijn dochters voelden er niets voor om het landgoed aan te houden en zo werd besloten tot verkoop. Reeds op 13 en 29 april 1859 vond de veiling in 71 percelen plaats.
Nieuwe eigenaar van het huis met eromheen zo'n 24 bunder grond werd Hermanus Craandijk. Die was van beroep landhuishoudkundige en hij betaalde er de somma van fl. 20.000,- voor. Hij zal het gekocht hebben op speculatie, want hij had een landgoed in de buurt en wel Rekhem te Oosselt, gelegen aan de andere kant van Doetinchem.
Craandijk is niet lang eigenaar van de Kruisberg geweest. Bij het Departement van Justitie bestonden in 1861 plannen om een nieuwe jeugdgevangenis te bouwen ter vervanging van die in Rotterdam. En die nieuwe gevangenis zou dan moeten verrijzen in een landelijke omgeving. Craandijk had het geluk, dat zijn neef S. Cool lid van de Tweede kamer was, en via dat kanaal werd de minister ingeseind dat de Kruisberg voor het doel beschikbaar was. Uiteindelijk slaagde Craandijk's opzet, hoewel hij nog enige jaren heeft moeten wachten voor hij de Kruisberg kwijt was. Eerst in 1863 kocht het Rijk het landgoed aan.
De bijgebouwen op het voorplein werden afgebroken en links en rechts van het eenvoudige landhuis verrezen gevangenisvleugels, hoger dan het huis, zodat men het dak daarvan zo'n 3/4 meter opgevijzeld heeft om het verschil wat kleiner te doen lijken. In 1866 werd het complex in gebruik genomen en jaren later bleek het toch te klein, waarna haaks op de vleugels een uitbreiding verrees, zodat het gebouw thans een U-vorm gekregen heeft. Het gebouwencomplex is nog steeds omgeven door een gracht en is niet opengesteld.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog bezette de Duitse Wehrmacht de gebouwen binnen de gracht; later werden die in gebruik genomen door de Sicherheits Dienst, die er gegijzelden en gevangen verzetslieden in onder bracht. Na die oorlog komt het weer vrij voor de oorspronkelijke bestemming, die enige malen verandert. Het vroegere "Rijks Opvoedingsgesticht de Kruisberg" is thans nog steeds een penitentiaire inrichting.

Eigenaar/Bewoners

Staat der Nederlanden

Huidige doeleinden

Penitentiaire inrichting

Toegankelijk

Huis en tuin zijn niet toegankelijk voor het publiek.

Foto's


	Bron: Historische werkgroep Stichting De Vier Heerlijkheden		Bron: Gelders Archief
	Kasteel Aalst		Kasteel Aalst 1627-1631

Bronnen

Jan Harenberg - "Eens bolwerk van de adel, kastelen en landhuizen in de Achterhoek en Liemers"
Jan Harenberg - "Kastelen in Oost-Gelderland"